Loan báo Tin Mừng trên Mạng Lưới Truyền Thông: Tiếp cận từ Lý thuyết “Sử dụng và Hài lòng”

Loan báo Tin Mừng trên Mạng Lưới Truyền Thông: Tiếp cận từ Lý thuyết “Sử dụng và Hài lòng”

Tác giả: Linh mục Tiến sĩ Charles Ndhlovu

Chuyển ngữ và bổ sung: Tu sĩ Lm. Phêrô Nguyễn Văn Dũng, OFM

Bài viết gốc: “Communicating the Gospel in the media networks A ‘uses and gratification’ theory approach”

Linh mục Charles Ndhlovu, Tiến sĩ, tốt nghiệp Tiến sĩ ngành Truyền thông Xã hội chuyên ngành Thần học Truyền thông tại Đại học Giáo hoàng Salesianum ở Rome - Ý. Trong bài viết này, tác giả kết luận rằng lý thuyết “Sử dụng và Hài lòng” giúp chúng ta hiểu được vai trò của người nghe - khán giả trong việc lựa chọn loại hình truyền thông để tiếp nhận thông tin.

Trước hết, cần phải hiểu rõ lý thuyết “Sử dụng và Hài lòng” (Uses and Gratification Theory). Đây là góc nhìn mà chúng ta sẽ sử dụng để xem xét xã hội ngày nay và cách xã hội mong muốn sử dụng các phương tiện truyền thông. Lý thuyết này (còn được gọi là UGT) về cơ bản khẳng định rằng mọi người lựa chọn loại hình truyền thông dựa trên sự hài lòng mà họ có thể nhận được hoặc dựa trên mục đích sử dụng. Lý thuyết này tập trung vào khán giả và đặt ra một câu hỏi nền tảng: Mọi người làm gì với phương tiện truyền thông? Chúng có ích lợi gì cho họ? Ý nghĩa của phương tiện truyền thông là gì?

Cách tiếp cận này cho rằng, vấn đề không chỉ nằm ở việc phương tiện truyền thông tác động đến con người như thế nào mà còn ở cách thức con người sử dụng chúng. Lý thuyết “Sử dụng và Hài lòng” muốn trả lời câu hỏi: Chúng ta làm gì với phương tiện truyền thông? Chúng được sử dụng để làm gì? Chúng thỏa mãn nhu cầu nào trong cuộc sống của chúng ta?

Lý thuyết này được hai học giả Jay Blumler và Denis McQuail truyền bá. Vào năm 1964, hai học giả này đã quan sát các nhóm khán giả khác nhau và sau đó tìm ra động lực, mục đích và mục tiêu thúc đẩy họ xem các chiến dịch chính trị. Kết quả nghiên cứu cũng cho thấy những động lực tương tự khi mọi người lựa chọn các đài truyền hình, đài phát thanh, trang web và các nền tảng truyền thông khác nhau.

Hãy lắng nghe thay vì áp đặt. Cần thấu hiểu mong muốn, mục đích của khán giả khi tiếp cận một chương trình, một kênh truyền thông cụ thể. Họ tìm kiếm sự hài lòng từ điều gì?

Đây chính là lý thuyết truyền thông “Sử dụng và Hài lòng” của Jay Blumler và Denis McQuail. Mọi người tham gia vào các mạng lưới và kênh truyền thông để tìm kiếm sự hài lòng. Sự hài lòng này đến từ nhiều hình thức và cách thức khác nhau, có thể là sự giải trí, sự thư giãn, nhu cầu cập nhật thông tin, hay mong muốn kết nối với cộng đồng... Mọi người được thỏa mãn thông qua âm nhạc, truyện cổ tích, các mục tin tức thú vị và một số nội dung khác thu hút và làm hài lòng họ. Điều này có liên quan đến chức năng của truyền thông được gói gọn trong ba chức năng: giải trí, thông tin và giáo dục. Các phương tiện truyền thông giải trí cho mọi người theo nhiều cách khác nhau.

Giải trí là một phần không thể thiếu trong cuộc sống của con người. Những người không được giải trí cũng đồng nghĩa với việc họ bị tước đoạt đi một điều gì đó vô cùng quan trọng. Giải trí, nghỉ ngơi và thư giãn là nhu cầu thiết yếu, điều này cũng được đề cập đến trong Kinh Thánh. Đó là lý do tại sao Chúa đã làm việc trong sáu ngày và nghỉ ngơi vào ngày thứ bảy. Ngài đã nghỉ ngơi, và đó cũng là lý do tại sao chúng ta cũng chọn ngày thứ bảy là ngày cầu nguyện và nghỉ ngơi. Chúng ta nghỉ ngơi bằng cách thư giãn và giải trí.

Con người cũng sử dụng phương tiện truyền thông vì mục đích giáo dục. Giáo dục là một yếu tố quan trọng trong cuộc sống con người. Giáo dục được thực hiện thông qua các chương trình giáo dục trên radio, báo chí, truyền hình cũng như các trang web. Giáo dục thông qua các phương tiện truyền thông giúp con người tiếp cận những ý tưởng mới mẻ, hiểu biết thấu đáo hơn về mọi vấn đề và nhìn nhận sự việc theo đúng bản chất.

Con người cũng sử dụng các phương tiện truyền thông để tìm kiếm thông tin. Thông tin được cung cấp qua nhiều cách khác nhau. Mọi người được thông tin về nhiều sự vật, sự việc khác nhau. Sau khi được đáp ứng ba yếu tố: thông tin, giáo dục và giải trí, con người sẽ cảm thấy hài lòng.

Như đã đề cập lúc đầu, các tổ chức và tập đoàn truyền thông lớn thường có xu hướng định hình cách thức sử dụng phương tiện truyền thông cho người dùng. Tuy nhiên, bản thân người dùng cũng nên có cơ hội bày tỏ lý do họ yêu thích một loại hình truyền thông, một kênh truyền thông, một bản tin cụ thể hay một cách thức cụ thể nào đó để tiếp cận thông tin. Đó chính là điều mà “lý thuyết sử dụng và hài lòng” muốn đề cập đến - chính người tiêu dùng có thể nói lên điều họ muốn tiếp cận trên phương tiện truyền thông, loại hình phương tiện truyền thông nào và dưới hình thức nào - đó là lý do tại sao phản hồi từ người tiêu dùng truyền thông là một yếu tố quan trọng. Nhiều người nghe hoặc người xem nói gì về một cách thức truyền đạt thông tin cụ thể? Họ có thích nó hay không? Nếu họ không thích nó; họ muốn điều gì được thay đổi? Đó là lý do tại sao chúng ta có một ngành học được gọi là Nghiên cứu Truyền thông!

Thời đại công nghệ 4.0 chứng kiến sự lên ngôi của Web 2.0, một nền tảng giao tiếp mạnh mẽ, nơi mọi người kết nối, tương tác và sáng tạo không giới hạn. Tại đây, mọi câu hỏi đều có thể tìm thấy lời giải đáp, mọi ý kiến đều được lắng nghe và tôn trọng.

Web 2.0 thúc đẩy quá trình xã hội hóa. Những người cô đơn có thể trò chuyện, kết bạn trên Facebook. Những người không thể nói chuyện vẫn có thể trao đổi tin nhắn. Web 2.0 giúp họ bày tỏ suy nghĩ, kết nối với thế giới bên ngoài. Web 2.0 cũng là cầu nối với cộng đồng Công giáo. Một bà lão sống một mình vẫn có thể tham gia cộng đồng Giáo xứ qua Whatsapp. Người bệnh được nghe Lời Chúa qua video. Những người già yếu không thể đến nhà thờ vẫn có thể đọc Lời Chúa trên điện thoại và cảm thấy kết nối với cộng đồng. Thậm chí, một cậu bé hay cô bé nhút nhát có thể dễ dàng hỏi cha xứ về nguồn gốc của Bí tích Thánh Thể qua điện thoại mà không cần phải ngại ngùng gặp trực tiếp.

Đó là những mặt tích cực của truyền thông, đặc biệt là Web 2.0. Tuy nhiên, mối nguy hiểm là để nỗi sợ hãi (sợ mắc lỗi, sợ nổi tiếng...) khiến Giáo hội trở nên quá thận trọng, khép kín và chỉ giới hạn trong bốn bức tường nhà thờ. Nhưng như lời Đức Giáo hoàng Phanxicô, Giáo hội không bao giờ được sợ hãi vì chúng ta mang theo mình Tin mừng!

Chúng ta có nên để mặc không gian truyền thông cho những nội dung độc hại, hay để Tin mừng thấm nhập vào đó? Thông điệp của Chúa cần phải hiện diện trên các nền tảng này để những ai sử dụng chúng cũng có thể tìm thấy được nguồn an ủi và dẫn dắt từ Ngài - lời chữa lành, lời an ủi, lời truyền cảm hứng và lời động viên họ đừng bao giờ bỏ cuộc đến nhà thờ. Hơn nữa, thông điệp ấy còn là lời mời gọi họ trở về nhà thờ vào Chúa nhật tiếp theo và tiếp tục đồng hành cùng họ ngay cả trên các phương tiện truyền thông.

Như chúng ta đã đề cập trong các bài viết khác, Giáo hội không thể thoát khỏi phương tiện truyền thông đại chúng. Bởi vậy, Vatican có đài phát thanh, đài truyền hình, và Đức Giáo hoàng Phanxicô cũng đã hiện diện trên Twitter - hàng ngày đều đăng tweet @Pontifex! Tôi đã tình cờ ở Rome khi Đức Giáo hoàng gửi thông điệp đầu tiên trên Twitter. Sự kiện đó đã thu hút sự chú ý của giới truyền thông một cách phi thường - vị lãnh đạo tối cao của Giáo hội đã tham gia vào cộng đồng Twitter!

Một nhân vật đặc biệt quan trọng trong lĩnh vực này là Wilbur Schramm. Vào năm 1954, ông đã phát hiện ra rằng mọi người tìm đến một hình thức truyền thông cụ thể không chỉ vì Sử dụng và Hài lòng mà nó mang lại, mà còn vì khả năng tiếp cận dễ dàng. Chúng ta đã xem xét một số giá trị và sự thỏa mãn mà phương tiện truyền thông có thể mang lại. Tuy nhiên, điều quan trọng là phải nhận ra rằng mọi người không chỉ sử dụng chúng vì tính hữu ích, mà còn vì sự tiện lợi trong việc tiếp cận.

Ví dụ, một người bị ốm và đang nằm viện. Nếu có điện thoại, họ có thể sử dụng Whatsapp để kết nối với Lời Chúa. Dù linh mục vẫn giảng lễ tại nhà thờ, nhưng họ không thể luôn bên cạnh người lúc lâm chung. Trong những thời khắc như vậy, Lời Chúa trên điện thoại lại có thể dễ dàng tiếp cận. Hoặc một người nào đó đang di chuyển trên xe buýt và không ở trong khuôn viên nhà thờ, họ có thể muốn tìm đến Lời Chúa ngay trên hành trình của mình. Họ có thể không có sách kinh thánh bên mình, nhưng lại có điện thoại. Trên Whatsapp, trên website, trên mạng xã hội, họ đều có thể tiếp cận Lời Chúa. Truyền thông, trong trường hợp này, được sử dụng để đáp ứng nhu cầu và khát khao được gần gũi với Lời Chúa.

Hay một người nào đó làm việc tại văn phòng, sau ngày dài, họ dành ba mươi phút để thư giãn trước khi tiếp tục làm việc. Khoảng thời gian ấy, họ muốn đọc, tìm hiểu và suy ngẫm về Lời Chúa. Và tất cả đều có sẵn trên điện thoại, trên internet, trên web, trên radio! Đó là lý do tại sao điện thoại thông minh, với sự hội tụ của tất cả các phương tiện truyền thông, là một trợ giúp tuyệt vời cho rất nhiều người.

Lý thuyết “sử dụng và hài lòng”, theo tôi, đã chỉ ra một điểm mấu chốt: chính khán giả là người quyết định “món ăn tinh thần” của mình. Giữa muôn vàn lựa chọn, từ radio, truyền hình, báo chí đến website, mạng xã hội, đâu là yếu tố khiến người ta lựa chọn một loại hình cụ thể? Đơn giản vì mỗi loại hình đều đáp ứng một nhu cầu nhất định, mang lại sự hài lòng và hữu ích cho người sử dụng. Một doanh nhân sẽ chọn kênh thông tin về kinh doanh, người quan tâm đến Vatican sẽ nghe đài Vatican, người thích cập nhật tin tức sẽ không tìm đến đài phát thanh chỉ toàn âm nhạc. Vậy kênh truyền thông đó đáp ứng “Sử dụng và Hài lòng” nào? Đáp ứng nhu cầu gì? Tồn tại để làm gì? Mặc dù các công ty truyền thông luôn muốn là người đưa ra câu trả lời, nhưng chính khán giả – những người nghe, người xem – mới là người quyết định họ cần gì, muốn gì! Là một xã hội và là một Giáo hội, chúng ta phải liên tục cập nhật bản thân với những nhu cầu thực tế - Giáo hội trong thế giới hiện đại - Giáo hội với thế giới - một thế giới của truyền thông - một thế giới của Facebook, Whatsapp, Twitter, Imo, một thế giới của radio, truyền hình, báo chí và website!

Một thế giới phẳng, một thế giới bùng nổ thông tin, liệu Giáo hội đã sẵn sàng? Trong bối cảnh hiện nay, việc tham gia tích cực vào lĩnh vực truyền thông là điều cần thiết đối với những người hoạt động trong lĩnh vực Thần học Truyền thông. Hãy can đảm bước vào thế giới truyền thông, mang sứ điệp cứu độ của Tin Mừng đến với muôn người. Hàng tỷ người đang sử dụng mạng xã hội, và điều chúng ta cần làm không phải là xa lánh mà là hiện diện tích cực, lan tỏa Lời Chúa, củng cố đức tin cho những người đã tin và tìm kiếm sự trở lại cho những ai chưa biết Chúa Kitô!

Lời kết của dịch giả

Bài viết của Linh mục Tiến sĩ Charles Ndhlovu đã mang đến một cái nhìn tổng quan về lý thuyết "Sử dụng và Hài lòng" và khả năng ứng dụng của nó trong việc loan báo Tin Mừng. Tuy nhiên, bối cảnh truyền thông ngày nay đã có nhiều thay đổi đáng kể so với thời điểm bài viết ra đời. Sự lên ngôi của mạng xã hội, sự phổ biến của thiết bị di động và sự đa dạng của nội dung số đã tạo ra cả thách thức và cơ hội cho việc loan báo Tin Mừng.

Ngày nay, người dùng có thể dễ dàng tiếp cận thông tin từ vô số nguồn khác nhau, nhưng cũng đối mặt với nguy cơ bị ngập chìm trong dòng chảy thông tin hỗn loạn. Vấn nạn tin giả tràn lan khiến việc tiếp nhận thông tin chính xác trở nên khó khăn hơn bao giờ hết. Bên cạnh đó, thói quen sử dụng mạng xã hội theo hướng thụ động cũng là một rào cản khiến người dùng khó tiếp cận những nội dung mang tính chiều sâu, trong đó có sứ điệp Tin Mừng.

Tuy nhiên, không thể phủ nhận những cơ hội to lớn mà công nghệ mới mang lại cho Giáo hội. Việc ứng dụng công nghệ trong các hoạt động mục vụ như livestream thánh lễ, chia sẻ Lời Chúa qua video, podcast, kết nối cộng đồng trực tuyến... đã và đang mang lại những hiệu quả tích cực.

Để việc loan báo Tin Mừng trong thời đại kỹ thuật số đạt hiệu quả, Giáo hội cần:

• Thấu hiểu nhu cầu của người dùng: Nắm bắt thói quen, sở thích sử dụng truyền thông của các nhóm đối tượng khác nhau, đặc biệt là giới trẻ, để từ đó xây dựng nội dung và hình thức truyền tải phù hợp.

• Đa dạng hóa nội dung và hình thức: Bên cạnh những nội dung truyền thống, cần khai thác thêm nhiều hình thức sáng tạo, gần gũi và hấp dẫn hơn như video ngắn, animation, infographic...

• Tăng cường tương tác: Xây dựng cộng đồng trực tuyến vững mạnh, tạo không gian để người dùng chia sẻ, thảo luận và cùng nhau sống đức tin.

• Lan tỏa sự thật: Cung cấp thông tin chính xác, kịp thời và minh bạch, đồng thời nâng cao nhận thức cho người dùng về cách nhận diện và phòng tránh tin giả.

Lý thuyết "Sử dụng và Hài lòng" vẫn giữ nguyên giá trị trong việc định hướng cho Giáo hội ứng dụng truyền thông một cách hiệu quả. Bằng cách thấu hiểu nhu cầu của người dùng và tận dụng tối đa những tiến bộ công nghệ, Giáo hội có thể đưa sứ điệp Tin Mừng đến với nhiều người hơn, đặc biệt là thế hệ trẻ, góp phần xây dựng một thế giới tốt đẹp hơn.